Накануне Великой Отечественной войны в экспозиции и фондохранилищах зоологического музея насчитывалось свыше 4 тыс. единиц хранения только позвоночных животных. Фашисты заняли Минск 28 июня 1941 г. В первые дни войны в оккупированном немцами Минске продолжали работать А.К. Титок, М.Н. Дубина, А.И. Смольская и заведующий зоомузеем А.В. Вязович, а также доцент биофака Е.М. Зубкович. Здание (ныне геофак), в котором до войны находился музей, было занято немцами под военный госпиталь, а библиотеку университета и зоологические коллекции по распоряжению гауляйтера Белоруссии Кубе (неоднократно посещавшего музей), перевезли в частный дом № 9 по улице Витебской (район Немиги). В те тяжелые военные годы музейные работники старались сохранить имеющиеся экспонаты, ценные научные коллекции и книги. Часть довоенного фонда музея (богатейшее собрание охотничьих трофеев позвоночных животных и тропических насекомых) были вывезены в Германию, а некоторые экспонаты утрачены при бомбежках города или исчезли во время нескольких переездов музея.
После освобождения Минска в 1944 г. зоологический музей возобновил свою деятельность по восстановлению экспозиционных отделов и пополнению утраченных коллекций.
МЕНСКІ КРАЁВЫ ЗААЛАГІЧНЫ МУЗЕЙ
Паводле: Кар М. Заалёгічны музэй // Беларуская Газэта. 1942. 6 жніўня.
Заалагічны музей перад вайною месціўся ў адным з будынкаў універсітэцкага гарадка. На пачатку вайны ён ацалеў і быў перавезены ў іншае месца – на Няміжскі зав., 9. Калекцыі былі ўратаваныя дзякуючы дырэктару Анастазію Вязовічу і прэпаратарам Антону Цытку і Марыі Дубіне, «якія ў самы цяжкі для музэю пэрыяд патрапілі абараніць яго ад спробаў грабежніцтва, вялі сваю працу далей і гэтым захавалі каштоўнейшы скарб беларускае навукі».
Менскі краёвы заалагічны музей паводле багацця сваіх фондаў займаў першае месца сярод іншых установаў гэткага кшталту ў Беларусі і Літве – віленскага й горадзенскага прыродазнаўчых, заалагічнага музею Белавежскай пушчы.
Музей меў два аддзелы: выстаўны і навуковы.
У навуковым аддзеле захоўваліся матэрыялы экспедыцыяў, калекцыі беларускіх грызуноў (пад 2000 экз.) і шасціножак, з якіх найбагацейшая была калекцыя жукоў.
Выстаўны аддзел складаўся з сістэматычных і біялагічных калекцыяў.
Першая зала сістэматычнай часткі была прысвечаная бесхрыбетным жывёлам: губкам, паліпам, медузам, каралам, марскім зоркам, марскім вожыкам, чарвякам, мяккацелым, ракападобным, павукам і шасціножкам.
У аддзеле хрыбетнікавых можна было пабачыць рыбаў, земнаводных і паўзуноў. Земнаводныя былі прадстаўленыя жабамі, рапухамі, трытонамі. Паўзуны - яшчаркамі й вялікім кракадзілам.
Цікавая была зала птушак – як беларускіх, гэтак і іншаземных.
У зале з сысунамі быў змешчаны зубр – самец 1,6 м увышкі і 2,5 м удоўжкі, забіты ў 1900 г. у Белавежскай пушчы. Сярод усяго трэба адзначыць велізарнага бурага мядзведзя, які стаяў на задніх лапах і меў увышкі 2,1 м (паходзіў з Ігуменскага пав.). Далей былі відаць бабры, рысі, дзікі (вялікая калекцыя іклаў дзікоў прапала між 1941 і 1942 гг.), выдры, барсук, вавёркі, зайцы, пацукі, мышы, вожыкі ды інш.
У апошняй, біялагічнай, зале экспанаваліся жывёлы ў іх натуральным асяроддзі пражывання: група сарнаў узімку, крумкачы, што расклёўваюць падлу, ды іншыя.
Музей наведвалі нямецкія навукоўцы й прадстаўнікі цывільных уладаў Генеральнай акругі «Беларусь», у тым ліку В. Кубэ.
Улетку 1942 г. музей рыхтаваўся адкрыцца для публікі. Планавалася, што ўжо «ў першых днёх верасьня ён будзе даступны для наведваньня».
Вядома, што частка музейнага збору, у тым ліку паляўнічыя трафеі з нясвіжскага замку Радзівілаў, была вывезеная ў Нямеччыну [Гужалоўскі А. Музеі Беларусі пад нямецкай акупацыяй... С. 123].
***
В конце июня 1944 г. фашисты арестовали Е.М. Зубковича, А.В. Вязовича и З.И. Завистович за связь с партизанской бригадой «Дяди Коли».
…Гестаповцы приехали за Зиной Завистович, Евгением Зубковичем, Анастасием Вязовичем, Григорием Зафатаевым и Александром Сандовичем 30 июня сорок четвёртого года – за три дня до освобождения Минска… Арестованных вывезли в Тростенец на рассвете. Грузовики с арестованными ехали тихо. Сквозь шум моторов отчётливо послышались звуки артиллерийской канонады. Она нарастала… [Иван Новиков «Минский фронт»]
Героев-подпольщиков расстреляли, но память о них будет жить в веках.
ПОМНИМ... НЕ ЗАБУДЕМ!
